Ðồi 241 là một ngọn đồi bằng phẳng chạy theo hướng Tây bắc - Ðông nam, có độ cao 241m so với mực nước biển; thuộc địa phận xã Cam Nghĩa, huyện Cam Lộ; cách trụ sở UBND huyện Cam Lộ 7km về hướng Tây nam. Trên ngọn đồi này, trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, quân đội Mỹ đã cho xây dựng ở đây thành một căn cứ quân sự mạnh trong hệ thống phòng thủ chiến lược Bắc Quảng Trị nên có tên gọi là căn cứ 241 hay còn gọi là căn cứ Carol.

Năm 1967, nắm bắt thời cơ khi Mỹ - ngụy chưa kịp ra quân để mở cuộc phản công chiến lược mùa khô lần thứ ba, các lực lượng vũ trang quân khu 4 và bộ đội chủ lực đã huy động trung đoàn 84B hỏa tiển ÐKB vượt sông Bến Hải phối hợp với các phân đội hỏa tiển 46, cối 120mm, 82mm của trung đoàn 164 pháo binh (QK4) và sư 324 bộ binh tiến đánh căn cứ 241. Ðêm 6 và rạng ngày 7/3/1967, pháo binh ta dồn dập bắn hơn 100 quả đạn vào căn cứ. Kết quả, lực lượng ta loại khỏi vòng chiến đấu 1.400 tên Mỹ, phá hủy 80% căn cứ địch, trong đó có 22 khẩu pháo lớn và 35 xe quân sự.

Sau những thất bại thảm hại trên chiến trường miền Nam, từ năm 1968, đế quốc Mỹ chuyển sang chiến lược “Việt Nam hóa chiến tranh” dùng quân chủ lực ngụy công với hỏa lực Mỹ để giành lại thế chủ động trên chiến trường. Tại căn cứ 241, quân ngụy bố trí một tiểu đoàn bộ binh đóng giữ và là nơi đóng sở chỉ huy của trung đoàn 56. Nhận thấy đây là một vị trí chiến lược vô cùng quan trọng, đầu năm 1972, Tổng thống Việt Nam Cộng hòa Nguyễn Văn Thiệu trong chuyến thị sát quân khu I - vùng I chiến thuật đã trực tiếp đến thăm và động viên binh sĩ ngụy.

Trong chiến dịch giải phóng Quảng Trị năm 1972, sau khi tiêu diệt các căn cứ, đồn bốt vòng ngoài 544 - Ba Hồ - Ðộng Toàn... lực lượng quân giải phóng thuộc trung đoàn 24, sư đoàn 304 thừa thắng xông lên xiết chặt vong vây và mãnh liệt tấn công vào cao điểm 241 và căn cứ sở chỉ huy của trung đoàn 56 ngụy. Toàn bộ cao điểm với lực lượng tinh nhuệ được trang bị vũ khí hiện đại đã phải bó tay, gục đầu dưới làn mưa bom, bão đạn của quân giải phóng. Ðúng12 giờ 45 ngày 2/4/1972, cứ điểm 241 đã bị tê liệt hoàn toàn. Khiếp đảm vì hỏa lực của quân giải phóng và bị bao vây, toàn bộ quân ngụy trong căn cứ gồm chỉ huy, cơ quan tham mưu trung đoàn cùng một tiểu đoàn bộ binh và đơn vị trực thuộc do trung tá trung đoàn trưởng Phạm Văn Ðính, thiếu tá trung đoàn phó Vinh Phong cầm đầu phải chấp nhận đầu hàng.

Chiến thắng căn cứ 241 là một thắng lợi có ý nghĩa hết sức to lớn, làm cho binh lính ngụy Sài Gòn hoang mang lo sợ và tạo bàn đạp thuận lợi để quân giải phóng tiến lên tiêu diệt hệ thống phòng thủ chiến lược Bắc Quảng Trị, hoàn thành xuất sắc chiến dịch tấn công giải phóng Quảng Trị năm 1972.

Tháng 9/1973, khi chiến trường Quảng Trị vẫn còn nồng mùi thuốc súng, từ bên kia bán cầu, Chủ tịch Cuba Fidel Castro đến thăm vùng đất vừa được giải phóng của tỉnh Quảng Trị.

Trong chuyến thăm Quảng Trị, Chủ tịch Fidel Castro vượt qua Dốc Miếu, nơi có hàng rào điện tử Mc. Namara để đến thăm Đông Hà, rồi ngược lên Đường 9 và đến Khu Chính phủ Cách mạng lâm thời Cộng hòa miền Nam Việt Nam ở huyện Cam Lộ. Tại Cao điểm 241 hay còn gọi là căn cứ Carol ngổn ngang xác xe tăng, đạn pháo, quân và dân Quảng Trị chứng kiến hình ảnh Chủ tịch Fidel Castro phất cao lá cờ của Mặt trận dân tộc giải phóng miền Nam Việt Nam. Câu nói nổi tiếng của Chủ tịch Fidel: “Vì Việt Nam, Cuba sẵn sàng hiến dâng cả máu của mình” trở thành một trong những biểu tượng trong quan hệ giữa hai nước.

Sau chuyến thăm này, Cuba đã giúp Việt Nam xây dựng Bệnh viện đa khoa Đồng Hới, Khách sạn Thắng Lợi, cử chuyên gia xây dựng tuyến đường mòn Hồ Chí Minh cũng như nhiều công trình khác…

Chuyến thăm của Chủ tịch Fidel Castro đã mang đến cho nhân dân Việt Nam tình đoàn kết, sự ủng hộ quý báu của đất nước và nhân dân Cuba, những người bạn tuy cách xa nửa vòng trái đất nhưng gần gũi như anh em trong nhà. Sự có mặt bất chấp hiểm nguy, gian khổ của Tổng Tư lệnh Fidel trên đất lửa Quảng Bình, Quảng Trị là sự cổ vũ, động viên to lớn đối với cuộc đấu tranh của đồng bào, chiến sỹ miền Nam cũng như cả nước.

Chuyến thăm lịch sử này trước hết để tôn vinh mối quan hệ đoàn kết, hữu nghị truyền thống và hợp tác toàn diện Việt Nam - Cuba. Trong thời kỳ khó khăn nhất của cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc của Việt Nam, Cuba đã luôn đi đầu trong phong trào quốc tế ủng hộ nhân dân Việt Nam. Cho đến nay, quan hệ đoàn kết, hữu nghị và hợp tác đó vẫn không hề thay đổi như lãnh tụ Fidel Castro từng nói: “Quan hệ Việt Nam - Cuba là một mối quan hệ đặc biệt, không có tiền lệ, là hình mẫu của quan hệ quốc tế”.

Hiện nay, trên khu căn cứ này được phủ một màu xanh bạt ngàn của hồ tiêu. Từ tháng 7/1992, kỷ niệm 20 năm ngày giải phóng Quảng Trị, Xí nghiệp hồ tiêu Tân Lâm đã dựng một bia đài chiến thắng ngợi ca tinh thần chiến đấu anh dũng của quân và dân ta trong cuộc tiến công giải phóng Quảng Trị năm 1972.

Hình 3: Các em học sinh đến thăm và giới thiệu về truyền thống lịch sử tại Bia đài chiến thắng Căn cứ 241